ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Μνημείο Κοκκάλια
Περίπου 4 χιλιόμετρα μετά τις Ράχες Τυμφρηστού και σε υψόμετρο 1.400 μέτρων βρίσκεται η ιστορική τοποθεσία «Κοκκάλια». Στη θέση αυτή, που απέχει ένα (1) χιλιόμετρο από τον κεντρικό δρόμο, έγινε η ιστορική μάχη των Αιτωλών και Ευρυτάνων εναντίον των εισβολέων Γαλατών το 279 π.χ., σύμφωνα με τον Παυσανία.
Το 279 π.Χ. περίπου 200.000 Γαλάτες με αρχηγό τον Βρέννο Β' πραγματοποίησαν εισβολή πρώτα στην Μακεδονία και στην συνέχεια στην Θεσσαλία καταστρέφοντας τα πάντα. Τότε βλέποντας την απειλή οι ελεύθερες πόλεις της κεντρικής Ελλάδας συμμαχούν αναθέτοντας την αρχηγία του στρατού (30.000) στον Αθηναίο στρατηγό Κάλλιππο τον Μοιροκλέους.
Οι Γαλάτες έχοντας ως στόχο το Μαντείο των Δελφών επιτέθηκαν στους Έλληνες στο στενό των Θερμοπυλών όπου αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Τότε σε μία κίνηση τακτικής ο Βρέννος στέλνει μέρος του στρατού του (40.000) με αρχηγούς τον Ορεστόριο και τον Κόμβουτιν εναντίον της Αιτωλίας, πόλη των συμμάχων, με σκοπό να εξασθενήσει η άμυνα των Ελλήνων μιας και οι Αιτωλοί θα έσπευαν να υπερασπιστούν την πόλη τους. Έτσι και έγινε με τους Γαλάτες να προκαλούν απίστευτες θηριωδίες στην Αιτωλία και ειδικότερα στο Κάλλιον (σημερινό Κλαυσί που άνηκε τότε στην Αιτωλία).
Στον δρόμο της επιστροφής τους προς τις Θερμοπύλες οι Γαλάτες βρέθηκαν στα σημερινά Κοκκάλια αντιμέτωποι με τους 8.000 Αιτωλείς (με στρατηγούς τους Πολύαρχον, Πολύφρονα και Λαοκράτη) αλλά και τους Καλλιείς και τους Ευρυτάνες.
Η σύγκρουση που ξέσπασε κράτησε για μέρες και ήταν πραγματικά σφοδρότατη επιφέροντας μεγάλες απώλειες για τους βάρβαρους. Στην περιοχή υπάρχουν ακόμη απειράριθμα θρυμματισμένα κόκαλα σκορπισμένα στο έδαφος.
Όσοι από τους Γαλάτες δεν έπεσαν στα Κοκκάλια εξοντώθηκαν από τους Θεσσαλούς και τους Μαλιείς στην προσπάθεια τους να επιστρέψουν στις Θερμοπύλες. Οι υπόλοιποι Γαλάτες εξοντώθηκαν και αυτοί με την σειρά τους όπως και ο ίδιος ο Βρέννος που αυτοκτόνησε.
Ο Σύλλογος Κρικελλιωτών Ευρυτάνων «Ο Άγιος Νικόλαος», σε ανάμνηση της αιματηρής μάχης και σ'
ένδειξη τιμής και σεβασμού στους ηρωικούς υπερασπιστές της πατρικής γης, το
1992 ανήγειρε εκεί Μνημείο. Η παράδοση λέει ότι από τα οστά των νεκρών πήρε και
το όνομά της η συγκεκριμένη περιοχή.
Δείτε στον παρακάτω σύνδεσμο τα ιστορικά στοιχεία:
Μνημείο Εθνικής Αντίστασης στην Κουφόβρυση
Εδώ έγινε η πρώτη μάχη του ΕΛΑΣ ενάντια στους Ιταλούς κατακτητές, γνωστή και ως μάχη της Κουφόβρυσης. Δείτε στον παρακάτω σύνδεσμο τα ιστορικά στοιχεία.
https://www.mixanitouxronou.gr/i-proti-nikifora-machi-tis-antistasis-egine-sto-krikello/
Ο Άρης και ο ηρωικός Κρικελλιώτης δάσκαλος
Στη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου, το 1940, εννέα διαλεχτοί Κρικελλιώτες έδωσαν τη ζωή τους.
Πριν από τον πόλεμο, στο χωριό υπήρχε οργάνωση του ΚΚΕ με επικεφαλής το Κρικελλιώτη δάσκαλο Βασίλη Παπανικολάου, παλιό φίλο του Άρη Βελουχιώτη ο οποίος και τον οργάνωσε στο κίνημα από τον καιρό που εκείνος σπούδαζε δάσκαλος στη Λαμία. Αργότερα, με την ίδρυση του ΕΑΜ, δημιουργήθηκε και ισχυρή αντιστασιακή τοπική οργάνωση. Σύντομα στο Κρίκελλο ανθίζουν οι λαογέννητοι θεσμοί της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, της Αλληλεγγύης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης.
Ο Άρης πόνταρε ιδιαίτερα στη στενή φιλία του με το Β. Παπανικολάου και κατ' επέκταση στη μαχητική οργάνωση του Κρικέλλου και έτσι γι' αυτό το λόγο προτού κάνει την πρώτη επίσημη εμφάνιση του ΕΛΑΣ στη Δομνίστα της Ευρυτανίας κατέλυσε, προηγουμένως, στο αγαπημένο του Κρίκελλο. Ο δάσκαλος Παπανικολάου, μαζί με το Θανάση Τραχήλη και άλλους ΕΑΜίτες, παρέλαβε τον Άρη και τους ένοπλους συντρόφους του από τη θέση «Κανάβια» και τους φυγάδευσε στο καλύβι του στην τοποθεσία «Τσιουγκρί» κοντά στον Κρικελλοπόταμο. Εκεί οι ένοπλοι μαχητές παρέμειναν για έξι μερόνυχτα (από 1 έως 7 Ιουνίου 1942). Ο Άρης ζήτησε τότε από το φίλο του να του φέρει μία σημαία. Ο Β. Παπανικολάου, αδυνατώντας να βρει από κάπου αλλού, πήρε με υπερηφάνεια τη σημαία του δημοτικού σχολείου του Κρικέλλου και την παρέδωσε στον αρχικαπετάνιο. Αυτό ήταν και το πρώτο λάβαρο του θρυλικού ΕΛΑΣ που έγραφε: «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ-ΕΛΑΣ»! Κρατώντας το, μπήκαν οι αντάρτες στη Δομνίστα.
Οφείλουμε να αποτίσουμε έναν ελάχιστο φόρο τιμής στον ηρωικό δάσκαλο Βασίλη Παπανικολάου. Έναν σπάνιο άνθρωπο, ιδιαίτερα αγαπητό στους Κρικελλιώτες και γενικά στον Ευρυτανικό λαό. Βαθιά έντιμος, καλλιεργημένος, συνειδητός εκπαιδευτικός και ανιδιοτελής αγωνιστής της λευτεριάς και της λαοκρατίας. Προσηλωμένος με συνέπεια σε αρχές και αξίες που υπηρετούσε όχι στα λόγια αλλά έμπρακτα στη ζωή του. Όταν το καλοκαίρι του '45 οι παρακρατικοί του Βουρλάκη μπήκαν στο Κρίκελλο για να βασανίσουν με τα στειλιάρια τον κόσμο που συγκέντρωσαν δια της βίας στην πλατεία του χωριού, ψάχνοντας για δήθεν κρυμμένα όπλα, ο γενναίος δάσκαλος βγήκε θαρραλέα μπροστά για να υπερασπιστεί τους τρομοκρατημένους συγχωριανούς του. Αργότερα ο Β. Παπανικολάου, μετά από μαρτυρικούς διωγμούς, εντάχθηκε στο ΔΣΕ.
Τον Αύγουστο του 1949, με την ήττα του αντάρτικου, βρέθηκε περικυκλωμένος από το Στρατό και παρακρατικούς κεφαλοκυνηγούς. Ο πάντα περήφανος δάσκαλος προτίμησε τη λεβέντικη λύση της αυτοκτονίας παρά την ατιμωτική σύλληψη. Το κεφάλι του το έκοψαν οι φασίστες και αφού το περιέφεραν ως "τρόπαιο", στη συνέχεια το πέταξαν στο Κρικελλιώτικο Κακόρεμα. Όμως, ακόμη και αν σκύλευσαν το άψυχο κορμί του Βασίλη Παπανικολάου, δεν μπόρεσαν να σκοτώσουν τη μνήμη του. Η ανάμνηση του ηρωικού δάσκαλου ζει παντοτινά και το όνομά του συζητιέται ακόμη και σήμερα με σεβασμό και συγκίνηση.
Οκτώβρης 1942
Διανύουμε τις τελευταίες μέρες του Οκτώβρη του 1942. Η δεύτερη επέτειος του «Όχι» θα βρει τη χώρα σκεπασμένη με το μαύρο πέπλο της φασιστικής σκλαβιάς. Η Ευρυτανία υποφέρει και αυτή μαζί με όλη την Ελλάδα. Οι Ιταλοί κατακτητές έχουν κλείσει με συρματοπλέγματα την πόλη του Καρπενησίου και από εκεί εξορμούν στα χωριά παρέα με τους ιταλοντυμένους δωσίλογους, λεηλατώντας, τρομοκρατώντας και βασανίζοντας τους χωρικούς.
Πλησιάζει η 28η Οκτωβρίου και οι Ιταλοί ετοιμάζονται να τη γιορτάσουν! Κατά την προσφιλή τους τακτική στέλνουν μηνύματα στις φτωχές ευρυτανικές κοινότητες που δεινοπαθούν, ζητώντας να αποσταλούν άμεσα στο Καρπενήσι μεγάλες ποσότητες από αρνοκάτσικα, κότες, κρασιά και τσίπουρα! Ομάδες ανταρτών, 100-200 μέτρα έξω από το Καρπενήσι, σταματούν τις πομπές των εφοδίων και γυρίζουν πίσω στους χωρικούς τα προϊόντα τους.
Εν τω μεταξύ, μια από εκείνες τις σκοτεινές νύχτες, 4 αλεξιπτωτιστές (3 Άγγλοι και ένας συνεργαζόμενος Έλληνας) πέφτουν, προφανώς από κακό υπολογισμό, σχεδόν μέσα στο Καρπενήσι λίγο δίπλα από τα ιταλικά φυλάκια. Την τελευταία στιγμή κάποιοι Καρπενησιώτες τους γλυτώνουν και τους φυγαδεύουν αστραπιαία προς τα αντάρτικα λημέρια του Άρη. Οι Άγγλοι ζητούν να προωθηθούν προς τη Γκιώνα για να συναντηθούν με άλλους δικούς τους. Οι αντάρτες υπόσχονται μεν να τους συνοδεύσουν μέχρι εκεί, αλλά πρωτίστως ο Άρης έχει σκοπό να βρεθεί με το τμήμα του στο Παπαρούσι όπου θα πραγματοποιηθεί μία κρίσιμη σύσκεψη αντάρτικων σχηματισμών.
Παράλληλα οι Ιταλοί κινητοποιούνται αμέσως και βγαίνουν από το Καρπενήσι με ένα ισχυρό πάνοπλο τμήμα 1200 ανδρών, με στόχο να πραγματοποιήσουν μία ευρεία εκκαθαριστική επιχείρηση εναντίον των ανταρτών, αποσκοπώντας ταυτόχρονα και στη σύλληψη των διαφυγόντων αλεξιπτωτιστών.
Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, το βράδυ της 27ης Οκτώβρη πολλοί Ιταλοί στρατοπεδεύουν στο Κρίκελλο όπου φοβερίζουν τον κόσμο και πλιατσικολογούν. Το πρωί της επόμενης μέρας, 28 Οκτώβρη, αναχωρούν με κατεύθυνση και πάλι προς το Καρπενήσι. Η οπισθοφυλακή τους όμως, για κάποιο λόγο καθυστερεί και γι' αυτό ο Ιταλός διοικητής στέλνει με τη μαύρη φοράδα του έναν επίλεκτο στρατιώτη για να διαπιστώσει τα αίτια της καθυστέρησης του συγκεκριμένου τμήματος.
Πλησίον της περιοχής κινείται και το τμήμα του Άρη -κάπου 60 άνδρες- μαζί με τους Εγγλέζους αλεξιπτωτιστές οι οποίοι, ακολουθούν κι' αυτοί τους Ελασίτες. Οι αντάρτες έχουν ήδη πληροφορηθεί την ύπαρξη των Ιταλών, χωρίς όμως να έχουν και εικόνα για την ακριβή πορεία τους. Παρόλα αυτά ο Α. Βελουχιώτης αποφασίζει να τους χτυπήσει. Τότε συμβαίνει ένα αναπάντεχο γεγονός που διευκολύνει στο μέγιστο βαθμό τα σχέδιά του.
Ένας από τους ιχνηλάτες του Άρη που προπορεύεται του αντάρτικου τμήματος, ο περίφημος «Αγησίλαος» (Αντώνης Τσιαπούρας από το Καρπενήσι), πετυχαίνει στους Αγίους Θεοδώρους του Κρίκελλου τον έφιππο Ιταλό που προαναφέραμε. Χωρίς να χάσει ευκαιρία χυμάει καταπάνω του και τον γκρεμίζει από το άλογο. Μια εκδοχή λέει πως ο ατρόμητος αντάρτης «Αγησίλαος» (που σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις περιφρονεί επιδεικτικά το θάνατο μαχόμενος σχεδόν πάντα ακάλυπτος) σταμάτησε ατάραχος τον Ιταλό και πιάνοντας τα γκέμια του αλόγου τον διέταξε να κατέβει. Να σημειώσουμε ότι αυτό το άλογο που κατασχέθηκε ήταν το μετέπειτα «μαύρο άτι» του Α. Βελουχιώτη που βλέπουμε σε όλες τις σχετικές φωτογραφίες. Όπως και να συνέβη, το γεγονός είναι ότι ο «Αγησίλαος» συλλαμβάνει τον Ιταλό και σε χρόνο μηδέν τον οδηγεί ενώπιον του Άρη.
Από τον αιχμάλωτο Ιταλό οι αντάρτες πληροφορούνται πολύτιμες λεπτομέρειες για τις ακριβείς κινήσεις του εχθρού στην περιοχή. Ο Άρης αποφασίζει άμεσα να στήσει καρτέρι θανάτου στους φασίστες κατακτητές. Το χτύπημα αποφασίζεται να γίνει στη θέση «Κουφόβρυση» του Κρίκελλου. Μόλις η Ιταλική φάλαγγα, που ανηφορίζει από το Κρίκελλο, πλησιάζει στο καίριο σημείο, οι αντάρτες επιτίθενται ξαφνικά με καταιγισμό πυρών. Οι ακροβολισμένοι αντάρτες χτυπούν από παντού ανελέητα.
Οι Ιταλοί αρχικά αιφνιδιάζονται αλλά στη συνέχεια ανασυγκροτούνται και ανταποδίδουν αμέσως τα πυρά. Η μάχη που ακολουθεί είναι άγρια, φονική. Οι δύο πλευρές μάχονται λυσσαλέα και με πρωτοφανές πείσμα. Ο Άρης, όμως, που έχει πιάσει για τα καλά τα περάσματα, μακελεύει εντέλει τους Ιταλούς φασίστες. Μέσα σε λιγότερο από μισή ώρα, 3-4 από δαύτους κείτονται νεκροί, ενώ συλλαμβάνονται και άλλοι 15. Όσοι απέμειναν το βάζουν στα πόδια. Λάφυρα όπλα, πολυβόλα, πυρομαχικά, πέφτουν στα χέρια των ανταρτών. Οι δε Άγγλοι θα μείνουν άναυδοι από τη στρατηγική ιδιοφυία του Άρη και τη νικηφόρα έκβαση της πρώτης ανοιχτής μάχης κατά του εχθρού σε ολόκληρη την κατεχόμενη από το φασισμό Ευρώπη.
Ο πρώτος νεκρός στα πεδία των μαχών
Ένας νεκρός αγωνιστής είναι η μοναδική μα οδυνηρή απώλεια των ανταρτών στη διάρκεια της μάχης του Κρίκελλου. Είναι ο αγαπητός σε όλους δάσκαλος Δημήτρης Σαξώνης («Δασκαλάκης») από τα Μάρμαρα της Φθιώτιδας, παλιός συμμαθητής και φίλος του Άρη Βελουχιώτη. Ο «Δασκαλάκης» είναι ο πρώτος νεκρός ΕΛΑΣίτης στα πεδία των τίμιων μαχών! Θάφτηκε στο Κρίκελλο τυλιγμένος στο αντάρτικο λάβαρο και ο τάφος του βρίσκεται ακόμη και σήμερα στο κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής.
Τα αντίποινα
Από το απόγευμα της 28ης αλλά και την επομένη ημέρα 29 Οκτώβρη, οι Ιταλοί εξορμούν από το Καρπενήσι στο Κρίκελλο για τα αντίποινα του αίματος και της καταστροφής όπως συνήθιζαν. Εκτελούν 2 αθώους κατοίκους, ένα νέο μορφωμένο παιδί ονόματι Κώστα Μιτζιβίρη, καθώς και το Γιώργο Ζούκα. Στη συνέχεια καίνε 32 σπίτια μεταξύ των οποίων και το ιατρείο του χωριού. Λεηλατούν τα υπάρχοντα των χωριατόσπιτων φορτώνοντας τα σα γνήσιοι λήσταρχοι σε δεκαπέντε μουλάρια που είχαν επιτάξει ειδικά γι' αυτό το σκοπό.
Συλλαμβάνουν και τον παππά Οδυσσέα Κρικέλλα και 16 ακόμη Κρικελλιώτες χωρικούς τους οποίους οδηγούν στο Καρπενήσι. Τους περιφέρουν δεμένους και άγρια χτυπημένους στην κεντρική πλατεία του Καρπενησίου, διαδίδοντας ότι είναι συλληφθέντες αντάρτες! Στη συνέχεια, μεταμφιέζουν ορισμένους δικούς τους στρατιώτες και τους επιδεικνύουν ως Εγγλέζους αιχμαλώτους! Οι 17 συλληφθέντες Κρικελλιώτες θα βασανιστούν απάνθρωπα από τους Ιταλούς στα μπουντρούμια του Καρπενησίου για 40 μέρες.
Το Κρίκελλο θα γνωρίσει τεράστια καταστροφή και από τους Γερμανούς ναζί, δύο χρόνια αργότερα, τον Αύγουστο του 1944, όταν οι Γερμανο΄ί πυρπολούν το Καρπενήσι και την Ευρυτανία. Εκτελούν την Αγγελική Συγγούνη και 3 ομήρους και καίνε τα 250 από τα 400 σπίτια του χωριού. Οι μαχόμενοι Κρικελλιώτες δεν θα το βάλουν κάτω. Θα αντλήσουν δύναμη από τις ίδιες τους τις πληγές, δυναμώνοντας τον αγώνα τους, μαζί με όλο το λαό, κατά του φασίστα κατακτητή.
Το 1948, ο στρατός αυτή τη φορά, εκδιώκει τους Κρικελλιώτες εκκενώνοντας το χωριό ώστε να μη βρίσκουν οι αντάρτες στήριξη από το ντόπιο πληθυσμό. Αυτό συνέβαινε, τότε, σε όλα σχεδόν τα ευρυτανικά χωριά. Την άνοιξη του 1950, με το λεγόμενο «επαναπατρισμό» πολλοί θα επιστρέψουν. Όχι όμως όλοι. Κάποιοι θα θυσιαστούν στον αγώνα, άλλοι θα πάρουν τον αναγκαστικό δρόμο της πολιτικής προσφυγιάς, άλλοι της φυλακής και της εξορίας, ενώ ορισμένοι δεν θα γυρίσουν στην τοπική κοινωνία από το φόβο των αντιποίνων του μετεμφυλιακού κράτους.
Τέλος, όσον αφορά τη μάχη του Κρικέλλου οφείλουμε να κάνουμε μια υποσημείωση σχετικά με τις ημερομηνίες των γεγονότων. Οι αναφορές, ως προς αυτές, διίστανται. Στο μνημείο της Κουφόβρυσης αναγράφεται η 29η Οκτώβρη σαν ημερομηνία της μάχης, ενώ επάνω στον τάφο του Δασκαλάκη υπάρχει παλιά χάραξη με την ένδειξη 28η Οκτώβρη 1942. Η διαφοροποίηση αυτή παρατηρείται και σε αρκετές άλλες αναφορές. Βάση των περισσότερων στοιχείων ως πιο έγκυρη ημερομηνία της μάχης θα πρέπει να θεωρείται η 28η Οκτώβρη, ενώ η 29η σηματοδοτεί περισσότερο τα αντίποινα των Ιταλών στο χωριό.
Το Κρίκελλο ανάγεται στο Πάνθεον της Ελληνικής Ιστορίας
Η ιστορική νικηφόρα μάχη του Κρίκελλου, αποτέλεσε ένα πολύ σημαντικό γεγονός για την περαιτέρω πορεία του αντιστασιακού κινήματος στη χώρα μας. Η κατατρόπωση των Ιταλών κατακτητών από τον Άρη, προσέδωσε επιπλέον κύρος στους αντάρτες, αναθάρρησε τους πληθυσμούς και σήμανε συναγερμό για την ένταξη στο Αντιστασιακό κίνημα ακόμη περισσότερων νέων αγωνιστών. Επιπλέον τρομοκράτησε τους Ιταλούς φασίστες οι οποίοι άρχισαν σιγά-σιγά να λουφάζουν. Ταυτόχρονα υπήρξε διεθνής απήχηση και δόθηκε το φωτεινό παράδειγμα σε όλους τους σκλαβωμένους λαούς, μιας και η μάχη του Κρικέλλου (μαζί με εκείνη της Ρέκκας) ήταν οι πρώτες σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη.
Το Κρίκελλο της Ευρυτανίας σήκωσε το φλάμπουρο της λευτεριάς και έτσι κατέκτησε επάξια τη δική του θέση στη λαμπρή Αντιστασιακή Ιστορία του τόπου μας, δίπλα από το Μικρό χωριό, τη Βίνιανη, τις Κορυσχάδες, τη Δομνίστα, τη Χρύσω και τόσα άλλα ακόμη κάστρα της λευτεριάς.